همه میدانند سرچشمه مفاسد وانقلابات تنهااثرجهالت ونادانی است.جاهل به جلفی افتخارمیکند وبخشونت ودرشتی مینازد،و بوقاحت مباهات میکند،جاهل دشمن خود ودشمن عالم است،خیرخود رادرگزند هامیجوید،زهرراتریاق گمان میکند وراهها وناهموایهاراسهل وآسان می انگاردخارها رادرطریق خودپرنیان گمان میکند دردایره واحدحرکات رهویه پست وبلند را بجا آورده وچون گاو عصاری گمان میکند که قطع مسافت می نماید.درجای اقدام کند وچون قصد انگار کند درپیش روی خود هجوم میآورد.

     جاهل ازمذاق دوستی بی خبراست وبا دوست آن معامله کند که با اعداء خود نماید.

با ارقاب آن کنمد که با بیگانگان بجا می  آورد.جاهل ونادانحقوق طبیعیه را درک نمیکند وبحقوق شرعیه اذعان واعتراف ندارد آداب ورسوم متداوله راهجو ولغو میشمارد.

     نادان بدون سبب درغضب میشود وچون در خشم شود درزندگی اوازحیوانات افزون گردد.

     چه سباع ودرندگان حیوانات دیگر را نمیدرند مگربرای قوت خوردن،اما جاهل میدرد ومیبرد ومیکشد ومیسوزاند بدون اینکه بداند برای چه این خیانت را مرتکب میشد.

     جاهل ونادان بچه شیرخوار راچنان بی رحمانه سرمیبرد که گویا عاقلی دشمن خویش را ازپا درمیآورد.

     جاهلان با زنان آن خشونت ودرشتی را دارند که با مردان شمشیرزن بجا آرند.نادان مروت را جبین وترس گمان کند وعفت را صفات زنان میشمارد،صبر وحلم را بضعف نفس حمل میکند،حفظ حقوق دیگران را ناشی از نامردی وبزدلی میداند.

     اوازلذت عفوآگاه نیست وخصلت رقت درلوح نفس اوراه نیافته است،عقلش تاریک ومظلم است،نفسش خبیث وپلید.چه بسیاردشواراست تربیت جاهل، اوقادر به ادراک سخن نیست ونصیحت نمیفهمد ازبرهان ودلیل قادربردریدن پرده های تاریکی خرد اونیست،هرقدرکلمات لطیف باشد بر لب چون سنگ او نفوذ نمیتواند کرد وبرطرف کردن صفات دنیه ورذایل خسیسه واخلاق خبیثه وتبدیل آن به مکارم اخلاق وفضایل وصفات نخبهء سجایا چه بسیاردشوار است.

     خیلی مشکل است افعال جابرانه اورا محول بافعال ستوده کردن،چه راه تبدیل صفات از بد به خوب،از زشت بنیکو،ازرذیلت بفضیلت جزبوسیله عقل ممکن نیست،جاهل را عقل نیست واین طریق مسدود است.

     نادان قوت را برقت،لِیامت را بمروت،انتقام را بعفو،صلابت را بنرمی،خشم را به حلم،خوبی را ببدی،جوررا بعدل،پیشه کرده وغریزه خود ساخته است.حقیقت تبدیل ذرات است واحاله حقیقت غیرممکن،طبیب کجا میتواند این نادان جاهل را معالجه کند.

بیماری که بمرض خود اعتراف نکند ونزد طبیب نرودوطبیب را مجنون انگارد چگونه مداوا میتوان کرد؟

     اگرقدرت غیب الهی نباشد جاهل قوی طبیب ضعیف  را میکشد وخود درتاریکی جهالت خود جان میدهد.خوانندکان معامله عقلا با جهال بسیار مشکل است- جهال ونادانان ملت ما افزون ازدانایان هستند باید آنهاراازتعلیمات اخلاقی اندک اندک براه آورد واین معایب بزرگ را بگوش آنها آشنا ساخت،اینک ما وهمت دانایان.

                                                               سید جمال الدین اسدآبادی